Umieszczenie 1 lipca 2015 r. 114 „dopalaczy” na liście narkotyków uprości drogę do skutecznego ścigania osób, które je wytwarzają lub wprowadzają do obrotu. Zmiana obowiązujących przepisów podyktowana została również pilną potrzebą ograniczenia możliwości przywozu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej środków zastępczych oraz nowych substancji psychoaktywnych. W obowiązującym stanie prawnym ww. kwestia nie podlegała regulacji, co umożliwiało nieograniczony przywóz tych środków na teren kraju, które następnie były przedmiotem obrotu w sklepach z tzw. „dopalaczami”.
Nowa ustawa ograniczyła korzystanie z wszystkich środków prawnych, które przewiduje ustawa o swobodzie działalności gospodarczej, bowiem były one przez nieuczciwych przedsiębiorców, handlujących środkami zastępczymi, wykorzystywane w celu uniknięcia odpowiedzialności w tym zakresie.
Środki zastępcze zidentyfikowane przez Głównego Inspektora Sanitarnego:
Kannabinoidy są grupą substancji obejmującą zarówno związki naturalnie występujące w konopiach siewnych (Cannabis sativa), a także ich syntetyczne analogi lub metabolity. Z chemicznego punktu widzenia, są to pochodne dibenzopirenu lub monoterpenoidow. Kannabinoidy to grupa związków chemicznych, oddziałujących na receptory kannabinoidowe w mózgu. Kannabinoidy działają podobnie do delta-9-tetrahydrokannabinolu (THC), głównego składnika aktywnego konopi indyjskich. Charakteryzują się działaniem halucynogennym, uspokajającym oraz depresyjnym. Katynon jest głównym alkaloidem khatu czyli czuwaliczki jadalnej (tradycyjnie popularny środek roślinny w krajach afrykańskich). Katynony stanowią podklasę fenyloetyloamin lub bardziej precyzyjnie, ich betaketo analogów. Katynony wykazują działanie stymulujące. Do głównych pochodnych katynonów można m.in. zaliczyć: mefedron, pentedron, etkatynon czy brefedron, które są syntetycznymi związkami chemicznymi.
Fenyloetyloaminy są klasą substancji, które istnieją na rynku narkotykowym od więcej niż 20 lat. Trzy najbardziej znane narkotyki w Europie (tj. amfetamina, metamfetamina i MDMA (3,4-dimetoksymetamfetamina)), były traktowane jako pochodne fenyloetyloaminy (w rzeczywistości są fenyloetyloaminami). Inna nazwa dla tej klasy związków to amfetaminy - stymulanty (ATS), chociaż wiele związków z tej grupy nie stymuluje ośrodkowego układu nerwowego. Najbardziej znane „designer drugs” tej klasy należą do tak zwanych serii 2C-X, gdzie X oznacza atom lub grupę chemiczną podstawioną w pozycji 4 (para) do pierścienia benzenowego 2,5-dimetoksyfenetyloaminy, np. (2C-B (4-bromo-), 2C-I (4-jodo-), 2-C-T-2 (4-etylotio-), 2-C-T-7 (4-n-propylotio-)).
Tryptaminy wykazują działanie halucynogenne, powodują zniekształcenie odbioru bodźców - kolorów, dźwięków, czy kształtów. Występują także stresujące odczucia, drgawki, podwyższenie ciśnienia krwi, przyspieszenie pulsu, kołatanie serca, bezsenność. Czasem pojawiają się także mdłości i dezorientacja. Do pochodnych tryptamin należą m.in.: 4-AcO- -DiPT, 4-AcO-DMT, 5-MeO-DALT, 5-MeO-DMT, 4-HO-MET, 4-AcO-MET, 4-HO-DiPT, 5MeO-MiPT.
Piperazyny pojawiły się na rynku narkotykowym około 10 lat temu. Jednakże ostatnio zmniejsza się ich popularność, czego dowodem jest mała liczba przypadków nowych pochodnych piperazyny w Polsce. Analogi piperazyny, w zależności od uwarunkowań genetycznych i osobniczych, charakteryzują się dość wąskim zakresem bezpiecznego zażywania, stąd ryzyko groźnych działań niepożądanych, takich jak: odwodnienie, kołatanie serca, tachykardia, hipertonia, czy drgawki.
Pochodną piperydyny jest między innymi substancja 2-DPMP powiązana strukturalnie z metylofenidatem (substancja psychotropowa wymieniona w załączniku ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii). 2-DPMP to substancja psychoaktywna, która wykazuje długotrwałe działanie psychostymulujące podobne do kokainy. Jej stosowanie wywołuje przedłużoną euforię i silne pobudzenie, pocenie, bruksizm (nocne tarcie zębami), nadciśnienie tętnicze, tachykardia, a także halucynacje i paranoje. Oprócz ciężkich psychoz mogą wystąpić ciężkie uszkodzenia narządów: rabdomioliza, co może doprowadzić do uszkodzenia i rozwoju ostrej niewydolności nerek.
Podział środków zastępczych ze względu na sposób działania:
Grupa substancji psychopobudzających i psychoenergizujących składa się z wielu substancji różniących się budową chemiczną i należących do różnych klas farmaceutycznych. Ich działanie psychotropowe nie jest z reguły wybiórcze i powiązane z wystąpieniem poważnych objawów niepożądanych. W toku działań Państwowej Inspekcji Sanitarnej dotyczących egzekwowania zakazu wytwarzania i wprowadzania do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej środków zastępczych („dopalaczy”) w produktach, najliczniejszą grupę stanowiły stymulanty, zwłaszcza pochodne fenyloetyloaminy – katynony i syntetyczne kannabinoidy. Zgodnie z podziałem stosowanym w farmakologii, substancje psychoaktywne można podzielić na:
Depresanty – substancje działające opóźniająco na ośrodkowy układ nerwowy.
Stymulanty (substancje psychopobudzające) – substancje pobudzające ośrodkowy układ nerwowy.
Pochodne amfetaminy (fenyloetyloaminy) – najstarsza i najliczniejsza grupa substancji pobudzających. Prekursorem całej grupy jest amfetamina, która może powodować m.in.: - wzrost ciśnienia krwi, - częstoskurcz, - zaburzenie rytmu serca, - zmniejszenie łaknienia, - hipertermię, - pobudzenie psychiczne, - euforia, - zniesienie zmęczenia, - przejściowy wzrost koncentracji, - bezsenność, - omamy (przy większych dawkach), - uzależnienie psychiczne. Do tej grupy zaliczamy również m.in. metamfetaminę, metylofenidat, bufedron, pentedron, efedrynę i jej stereoizomery: efedrynę i pseudoefedrynę.
Opioidy, działające na receptory opioidowe, np. opium, kodeina, morfina, heroina, metadon. Oddziaływanie na organizm: - spowolnienie akcji serca, - nerwobóle, - zawroty głowy, - senność, - apatia, - euforia, - brak łaknienia, - zanik odczuwania negatywnych emocji, - problemy z koncentracją i zaburzenia pamięci, - spowolnienie oddechu, - skurczenie źrenic. Przedawkowanie może prowadzić do śmierci wskutek depresji ośrodka oddechowego.
Kannabinoidy, stanowią drugą grupę substancji psychoaktywnych pod względem ilości zidentyfikowanych przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej środków zastępczych w latach 2013 - 2014. Jest to grupa substancji obejmująca zarówno związki naturalnie występujące w konopiach siewnych (Cannabis sativa), a także ich syntetyczne analogi lub metabolity. Cannabis sativa zawiera ponad 420 związków chemicznych, z których najważniejsze to: Δ9-tetrahydrokannabinol (Δ9-THC), Δ8-tetrahydrokannabinol (Δ8-THC), kannabinol (CBN) i kannabidiol (CBD). THC jest głównym psychoaktywnym składnikiem Cannabis sativa, odpowiedzialnym za powstawanie zmian psychicznych podobnych do tych występujących w przebiegu psychozy (efekt psychomimetyczny). Wdychanie kannabinoidów ma niemal natychmiastowy wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Podanie doustne powoduje długotrwałe objawy, przy czym efektywność jest obniżona o około 25-30% w stosunku do dawki wdychanej. THC odkłada się w tkance tłuszczowej, a także szybko pokonuje barierę krew-mózg gromadząc się w układzie limbicznym i sensomotorycznych (czuciowo-ruchowych) strukturach mózgu. Jego stężenie w mózgu jest 3-6 razy większe niż we krwi. Kannabinoidy są stosowane przede wszystkim w postaci haszyszu, oleju haszyszowego i marihuany. Odczucia takie jak euforia, rozluźnienie, wzmocnienie odbioru bodźców słuchowych i wzrokowych powodowanych przez marihuanę niemal w całości wynikają z wpływu, jaki ma ona na receptory kannabinoidów w mózgu. Podobnie jak w przypadku opiatów, które wiążą się bezpośrednio do receptorów dla endorfin, receptory kannabinoidowe wiążą specyficzną dla nich cząsteczkę – anandamid. Anandamid jest zaangażowany w regulację nastroju, pamięci, apetytu, bólu, poznania i emocji. THC zwiększa ponadto ilość dopaminy uwalnianej w wyniku kompensacji hamującego wpływu neuronów GABA. Długotrwałe stosowanie kannabinoidów może prowadzić do zniszczenia niektórych receptorów neuronów w mózgu, prowadząc do wystąpienia trudności z koncentracją uwagi, utraty pamięci oraz upośledzenia umiejętności uczenia się. Kannabinoidy wpływają przede wszystkim na centralny układ nerwowy. Oprócz wpływu psychotropowego, marihuana wywołuje np. tachykardię, rozszerzenie oskrzeli oraz zwiększony przepływ krwi. do kończyn. U osób cierpiących na niektóre choroby układu krwionośnego zwiększenie częstości akcji serca po zastosowaniu kannabinoidów może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych (www.doping-prevention.com).
Halucynogeny (środki psychodysleptyczne) - substancje wywołujące zaburzenia w ośrodkowym układzie nerwowym (psychozy i halucynacje). Do grupy halucynogennych nowych substancji psychoaktywnych zalicza się związki pochodzenia roślinnego (salwinoryna, N,N-dimetylotryptamina, amid kwasu lizergowego i leunoryna) oraz związki syntetyczne (metoksetamina i pochodne fenyloetyloaminy). Pochodne fenyloetyloaminy, do których należą związki tzw. grupy 2C zażyte w niskich dawkach dzia- łają psychstymulująco, natomiast w dawkach wyż- szych psychodysleptycznie. Substancje psychodysleptyczne zmieniają percepcję i nastrój, nie wykazując wpływu na procesy metaboliczne organizmu, ani na autonomiczny układ nerwowy. Najczęściej wywołują uczucia mistyczne „przeżywania snu na jawie”: urojenia i halucynacje (najczęściej wzrokowe), zaburzenia poczucia czasu, euforię. Najczęściej po działaniu narkotycznym pojawia się uczucie smutku i chęć sięgnięcia po kolejną dawkę. W tak wielkim uproszczeniu wyglądają uzależnienia od narkotyków. Czas przeżywany bez działania narkotyków jest dla narkomana czasem straconym – dąży on do jak najszybszego zażycia kolejnej dawki narkotyku. Najpierw uzależnia się jego umysł (uzależnienie psychiczne), a później także ciało (uzależnienie fizyczne).
Wzrost liczby zgłoszonych przypadków może być spowodowany faktem zwiększenia zażywania tych substancji w związku ze zwiększającą się każdego roku obecnością na rynku nowych, zidentyfikowanych i jeszcze nie zidentyfikowanych środków psychoaktywnych. Jest wysoce prawdopodobne, że substancje te wykazują znacznie silniejsze działanie na organizm (działanie psychotyczne i somatyczne), co może być również przyczyną zwiększania się liczby interwencji medycznych, a także większej liczby zgonów „w miejscu zdarzenia” mogących mieć związek z użyciem środka zastępczego.
